Երևանի Սուրբ Պողոս-Պետրոս եկեղեցի

       Երևանի նշանավոր եկեղեցիներից մեկն էր, պատկանում էր 5-6-րդ դարերում Հայաստանում տարածված եռանավ խոշոր բազիլիկա եկեղեցիների տիպին։ Հիմնադրվել է 5-րդ դարում, ենթարկվել վերանորոգումների և վերականգնումների 7-րդ դարում, 12-րդ դարում, հիմնովին վերանորոգվել է 19-րդ դարում։     

       Ճարտարապետական առումով գրավիչ չէր, սակայն ֆունկցիոնալ տեսակետից Երևան քաղաքի սրտում կարևորագույն նշանակություն է ունեցել իր տարողությամբ և կառույցի ամրությամբ՝ միաժամանակ կարևոր դեր ունենալով հարևանությամբ գտնվող մյուս եկեղեցիների հետ, քաղաքի քրիստոնեական կերպարի համար։ 

 1933-36 թթ.-ին, հակառակ հայ ճարտարապետներ Ալեքսանդր Թամանյանի և Աշխարհբեկ Քալանթարի ընդդիմանալուն, քանդվել է, նրա տեղում կառուցվել է Մոսկվա կինոթատրոնի շենքը։

Զովունու Պողոս-Պետրոս եկեղեցի

     Զովունու Պողոս-Պետրոս եկեղեցին կառուցվել է 5-րդ դարի առաջին կեսին` բազիլիկ հատակագծով։ 5-րդ դարի վերջին կամ 6-րդ դարի սկզբին Գրիգոր Գնթունի իշխանը տաճարը վերակառուցել է ներսից` պայտաձև, դրսից ուղղանկյուն խորանով գմբեթավոր եկեղեցու` երկայնական պատերին հզոր գմբեթակիր որմնամույթեր կցելով։

     Եկեղեցին հայ ճարտարապետության մեջ եկեղեցական շենքի նոր տիպի` գմբեթավոր դահլիճի առաջին օրինակն է։ Պողոս-Պետրոս եկեղեցին վերանորոգվել է 1896-ին, քարե կտուրի փոխարեն ծածկվել է փայտով։ 20-րդ դարում քանդվել են եկեղեցու ծածկը և հարավային պատը։

      1962-1967 թթ-ին Ապարանի ջրամբարի շինարարության պատճառով Պողոս-Պետրոս եկեղեցու արևելյան կողմում եղած 4-5-րդ դարերի Թուխ Մանուկ փոքրաչափ բազիլիկ տիպի միանավ եկեղեցին և հարավային կողմում եղած 5-րդ դարի Սուրբ Վարդան մատուռ-դամբարանը 1967 թ-ին տեղափոխվել են գյուղի արևելյան կողմում գտնվող Խաչեր կոչվող հատվածը և իրենց պահպանված չափով վերաշարվել։ 

     Պողոս-Պետրոս եկեղեցին, ցավոք, մնացել է նույն տեղում և 1967 թ-ից սկսած տարեկան 3-4 ամիս մինչև պատուհանների բարձրությամբ մնում է ջրի գերության մեջ։ Այդ վիճակով էլ մինչև 2005 թթ. շինության պատերն ամբողջական վիճակում պահպանվում էին։ Միայն 2005 թ-ին եկեղեցու արևելյան պատը տևական ողողումներից հետո քանդվել է։

Տաթևի վանական համալիր

Սբ. Պողոս-Պետրոս եկեղեցի

      895թ. Հովհաննես եպիսկոպոսը Սյունյաց մեծն իշխան Աշոտի և նրա տիկնոջ Շուշանիկի օգնությամբ ու հովանավորությամբ քանդելով հին եկեղեցին /4-րդ դար/, տեղըհիմնադրում է նորը: Նա հանում է հին եկեղեցու որմերից Պողոս և Պետրոս առաքյալների նշխարները և կրկին ամփոփում նոր կառուցվող եկեղեցու որմերում, որի համար էլ այն  կոչվեց Սբ. Պողոս-Պետրոս: Նոր եկեղեցու կառուցումը տևում է 11 տարի: Այն իրենից ներկայացնում է տիպիկ գմբեթավոր բազիլիկա (շենքի տիպ, որի ներսը երկայնակի բաժանված է երկու սյունաշարով), որը հարստացվել է մի քանի նոր գծերով: Տաճարի լակոնիկ տեսքի ազդեցիկությունը ուժեղանում է նրա նշանավոր բարձրությունից:

     Տաճարի ողորկ, առանց ավելորդ մանրամասնությունների, ճակատային մասերը զարդարված են մարդկային դիմանկարներով, որոնց շրջապտտում են օձի գլուխներ: Վերջիններս խորհրդանշում են հայկական ընտանիքի պաշտպանվածությունը:

    Տաճարի պատերը շարված են կանոնավոր մշակված բազալտե մեծադիր քարերով: Այն ունի վեց պատուհան, որոնցից 4-ը` հյուսիսիային պատի մեջ: Շինարարության ավարտից հետո, 930 թվականին, տաճարի ներքին պատերը ծածկվում են բարձրարվեստ որմնանկարներով, որոնց վրա բացի հայ նկարիչներից աշխատել են նաև օտարազգի պատկերագործները: Որմնանկարներից որոշները այսօր էլ, թեպետ մեծ մասամբ ավերված, անմոռանալի տպավորություն են թողնում դիտողի վրա: Բեմի ապսիդի վրա պատկերված էր Հիսուսը` շրջապատված մարգարեներով ու սրբերով: Արևմտյան պատին նկարազարդված էր “Սարսափելի դատաստանը” որմնանկարը, իսկ հյուսիսային պատին` “Ծնունդ”-ը: Տաճարի արևմտյան ճակատին  VIII դարում կառուցվել է զանգակատունը, որը ի տարբերություն եկեղեցու պարզ պատկերի, խճողված է զարդաքանդակներով:

    Սբ. Պողոս-Պետրոս տաճարի զանգակատունը կառուցվել է 1286 թ, մետրոպոլիտ Ստեփանոս Օրբելյանի առաջնորդության տարիներին։ Այն փլուզվել է 1931 թ. ահեղ երկրաշարժից և դեռ լիովին չի վերականգնվել։ Կառույցը բաղկացած է եղել հիմքից, որը դուք հիմա տեսնում եք, կոնաձև հարկերը պսակված են եղել ռոտոնդայով, որտեղ տեղադրված էին վանքի զանգերը։

     Տաթևի վանքի 14-րդ դդ. բրոնզից ձուլված երկու զանգերի ձայնը 700 տարի շարունակ լսելի է եղեղ և լռել է միայն երբ 1907 թ. եպիսկոպոսական աթոռանիստը տեղափոխվեց Գորիս։ Մի կարճ ժամանակահատված նորից լսվեց զանգերի ձայնը, երբ 1922 թ. վերականգվեց Տաթևի եպիսկոպոսանիստը, մինչև խորհրդային տարիներին փակվեցին վանքի դռները և 70 տարով լռեցին Տաթևի զանգերը։ Զանգերից մեկն այժմ գործում է, մյուսը պահվում է թանգարանում (10)։ Ձուլվել են Ստեփանոս Օրբելյանի պատվերով` իր կառուցած նոր զանգակատան համար։ Մեկը պատրաստվել է նրա կենդանության օրոք (1302 թ.), իսկ մյուսը 1304 թ.` նրա մահվանից հետո։ Զանգերը բավականին խոշոր են և զանգերի պատրաստման արվեստում բացառիկ տեղ են գրավում` հատկապես հաշվի առնելով նրանց ձուլման տարեթվերը։

    Զանգերից մեկի վրա գրված է. «Թվ. ՉԾԱ (1302 թ.) Լսելի արա ինձ, Տեր, ցնծության և ուրախության ձայնը. Անեղի ծնունդով. Տեր Ստեփանոսը Սյունաց գահին կոչվեց հայրենյաց փառքի համար։»

      Երկրորդ զանգի վրա հետևյալ արձանագրությունն է. «Թվ. ՉԾԳ (1304 թ.). Լսելի արա ինձ Տեր ձայնը. ցնծան ոսկորներն իմ տառապյալ. Քրիստոս Աստված, գթա Տեր Ստեփանոսին։»

Աբովյանի Եկեղեցական համալիր «ՊՈՂՈՍ- ՊԵՏՐՈՍ» 

      Պողոս – Պետրոս մատուռը մոտավորապես 13-րդ դարի կառույց է: Սրբավայրի երկու մատուռները վերանորոգվել են 1969 եւ 1989թթ-ին եւ վերանորոգողները հենց թաղված են մատուռի բակում: Բարերարների օգնությամբ վերանորոգվել է նաեւ ուխտատեղի տանող ճանապարհները եւ կամուրջը, որը կապում է 2 քարափները: